Staich Tadeusz Marian, pseud. i krypt.: Bartuś Gronikowski, Gronikowski, Rafał Huciański, Wiesław Stonar, Andrzej Śtyrbny, Andrzej Uherczyk, AS, AŚ, BG, BG-m, Inn, Jola, Red. tst. (1913–1987), literat, edytor, krajoznawca, przewodnik górski, działacz podhalański. Ur. 6 IX we wsi Bobrek (pow. chrzanowski) w rodzinie nauczycielskiej; był jedynym dzieckiem Kazimierza Józefa i Marianny z Fukaczów.
Stryjem S-a był Władysław (1882–1938), długoletni katecheta szkół krakowskich, autor prac z zakresu mariologii i hagiografii, współzałożyciel Tow. dla Popierania Prasy Katolickiej (1913, członek zarządu), w l. 1918–23 ekspozyt w Klikuszowej (dokąd S. jako młody chłopiec przyjeżdżał na wakacje i gdzie zrodziło się jego zauroczenie górami), od r. 1927 kapelan cmentarza Rakowickiego i popularny kaznodzieja w Krakowie. Innym stryjem S-a był Antoni Wiktor (1894–1959), pułkownik dyplomowany WP, uczestnik wojny polsko-sowieckiej 1920 r., w czasie kampanii wrześniowej 1939 r. dowódca obrony Zakroczmia, po drugiej wojnie światowej pracownik Dyrekcji Woj. Państw. Zakładu Ubezpieczeń w Kielcach, działacz harcerski.
Po ukończeniu szkoły powszechnej S. uczęszczał do Gimnazjum OO. Pijarów w Krakowie, potem był uczniem kolejno: Korpusu Kadetów w Chełmnie na Pomorzu, Gimnazjum Koedukacyjnego im. ks. Stanisława Konarskiego w Oświęcimiu, wreszcie Państw. Gimnazjum im. Stanisława Staszica w Chrzanowie. Zredagował tam pierwszy numer szkolnego miesięcznika „Nad poziomy”, z którym później współpracował jako autor. W r. 1934 uzyskał maturę i w l. 1935–8 uczył się w Państw. Pedagogium w Krakowie. Równocześnie podejmował rozmaite działania literackie. Był pomocnikiem redaktora w „Echu Chełmka”, tygodniku Polskiej Spółki Obuwia «Bata», i od r. 1935 zamieszczał w nim swoje wiersze oraz felietony. Wiersze publikował również od r. 1936 na łamach „Kuriera Literacko-Naukowego”, dodatku do „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”. Zebrał je w tomie Deszcz za oknem (Kr. 1939). Związał się też z awangardowym teatrem «Cricot», sporadycznie występując jako aktor. Po ukończeniu Pedagogium podjął pracę nauczycielską w krakowskich szkołach powszechnych; jako nauczyciel był lubiany i ceniony za poczucie humoru oraz indywidualne podejście do uczniów. W r. 1939 wstąpił do Polskiego Tow. Tatrzańskiego (PTT).
W czasie drugiej wojny światowej, równocześnie z oficjalnym zatrudnieniem w szkole, prowadził S. tajne nauczanie historii i literatury polskiej. Rozpoczął też tajne studia polonistyczne u Stanisława Pigonia. Działał w podziemnym ruchu kulturalnym. W r. 1940 założył konspiracyjny teatr młodzieżowy «Studio 41», w którym pełnił funkcję kierownika artystycznego i reżysera. Dn. 13 VII 1941 wystawił w Bronowicach „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego z muzyką Bolesława Wallek-Walewskiego i z udziałem m.in. Marii Dickówny, Urszuli Elgietówny, Witolda i Janusza Benedyktowiczów, Zbigniewa Bochenka oraz Karola Wojtyły. W r. 1943 założył S. „Watrę”, młodzieżowe pismo społeczno-kulturalne związane z Szarymi Szeregami, którego został redaktorem. T.r. opracował i poprzedził przedmową antologię poezji polskiej 1939–43 pt. „Krwawe i zielone”, jedyne tego rodzaju wydawnictwo podziemnego Krakowa. Dn. 3 V 1943 wraz z kolegami przeprowadził słynną akcję na krakowskich Plantach: podłączywszy się do sieci rozmieszczonych tam niemieckich głośników radiowych wygłosił krótkie przemówienie, zarecytował własny Wydarty pięściom wiersz i zagrał na organkach polski hymn narodowy. Kilka dni później (14 V) uczestniczył w wykonaniu wyroku na niemieckim prowokatorze Edmundzie Półtoraczku. W maju 1944 uniknął dzięki szczęśliwemu przypadkowi aresztowania przez Gestapo, opuścił Kraków i znalazł się w oddziale AK w rejonie Kamiennika i Łysiny w Beskidzie Średnim, gdzie przebywał do końca wojny.
Po wyparciu Niemców z Krakowa przez wojska radzieckie podjął S. pracę w krakowskiej rozgłośni Polskiego Radia jako referent literacki i spiker. Wkrótce został przeniesiony do Katowic, gdzie brał udział w uruchamianiu tamtejszej rozgłośni. W r. 1946 wstąpił do PSL. Działał w Klubie Literackim i w Oddz. Śląskim Związku Zawodowego Literatów Polskich. W katowickim radiu pracował jako spiker i kierownik emisji do maja r.n., następnie – zwolniony z pracy ze względów politycznych i zagrożony aresztowaniem – usunął się z Katowic najpierw do Krakowa, a potem do Zakopanego. Tu przez krótki czas był nauczycielem języka polskiego w Publicznej Średniej Szkole Zawodowej, następnie od r. 1948 zajął się zawodowo przewodnictwem górskim: podhalańskim i tatrzańskim. Od r. 1950 działał w Polskim Tow. Turystyczno-Krajoznawczym (PTTK), powstałym z połączenia PTT z Polskim Tow. Krajoznawczym. W r.n. brał udział w pracach Tymczasowej Komisji Przewodnickiej, organizującej przewodnictwo tatrzańskie PTTK w Zakopanem. Był członkiem Koła Przewodników Tatrzańskich PTTK w Zakopanem (w l. 1951–2 członek Komisji Rewizyjnej, w l. 1963–6 sekretarz Zarządu). W oddz. zakopiańskim PTTK pełnił też funkcję sekretarza Podhalańskiej Komisji Opieki nad Zabytkami. W okresie tym wielokrotnie wykładał na kursach przewodnickich, gdzie cieszył się dużym uznaniem. Bywał zapraszany na spotkania i wieczornice o tematyce górskiej na terenie całego kraju (w sumie odbył kilkaset takich spotkań).
Równolegle z pracą zawodową rozwijał S. twórczość pisarską, przeważnie dotyczącą regionu podtatrzańskiego, a w r. 1956, w okresie odwilży politycznej, podjął także szerszą działalność społeczną. T.r. wydał, napisaną wspólnie z żoną, Hanną Pieńkowską, monografię krajoznawczą Drogami skalnej ziemi (Kr.), nagrodzoną w r.n. pierwszą nagrodą literacką Zakopanego. Również w r. 1956 redagował „Życie Zakopanego” (od nr 2). Został też członkiem Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Zakopanem (do r. 1957), oraz członkiem Komisji Turystyki Górskiej Zarządu Głównego PTTK (do r. 1960 i ponownie w l. 1972–7), był w niej przewodniczącym Podkomisji Przewodnictwa Górskiego. W r. 1957 założył teatr dramatu czytanego «Studium Słowa» zw. «teatrem przy stoliku», którego był kierownikiem artystycznym i reżyserem (do r. 1970). W tym okresie przygotował S. opracowania metodyczne dla przewodników górskich: Z Zakopanego do Pienin (Kr. 1963, wyd. 2, 1972) i Na polskiej Orawie (Kr. 1967), a także Kronikę jubileuszu 90-lecia zorganizowanego przewodnictwa w Polsce 1875–1965 (wspólnie ze Zbigniewem Machalicą, mszp. w Centr. B. Górskiej PTTK w Kr.). W r. 1967 uczestniczył w pracach komitetu redakcyjnego jednodniówki Związku Podhalan – „Podhale”. W l. 1969–76 był zatrudniony w Stow. Przyjaciół Twórczości Jana Kasprowicza (SPTJK), jako samodzielny pracownik ds. kultury w Muz. Jana Kasprowicza na Harendzie. Okazjonalnie podejmował też pracę pedagogiczną w zakopiańskim Technikum Tkactwa Artystycznego i Zasadniczej Szkole Zawodowej im. Heleny Modrzejewskiej (w l. 1972–3 prowadził tam zespół małych form teatralnych dla młodzieży). W r. 1970 wstąpił do Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (ZSL) i wszedł do komitetu redakcyjnego powielanego biuletynu „Zowaternik”, wydawanego przez Oddz. Związku Podhalan w Zakopanem oraz tamtejszy Miejski Komitet ZSL. Jako prezes Klubu Literackiego w Zakopanem, działającego przy Krakowskim Oddz. Związku Literatów Polskich (1972–81), zorganizował Sekcję Pisarzy Gwarowych i przygotował do druku wiele tomików poetów góralskich, m.in. Wandy Czubernatowej, Zofii Gracy, Anieli Sobańskiej-Świerkowej, Andrzeja Skupnia Florka i Franciszka Łojasa Kośli. Z biegiem czasu S. zaangażował się głęboko w działalność Związku Podhalan (formalnie jego członkiem został dopiero w r. 1972). Zainicjował konkursy poetyckie na wiersz o tematyce górskiej, towarzyszący corocznie «Tatrzańskiej Jesieni». W r.n. został powołany na członka Sekcji Literatury Gwarowej w Radzie Naukowej Stow. Twórców Ludowych w Lublinie (był nim do r. 1981). W r. 1975 wszedł w skład kolegium redakcyjnego „Wierchów” (organ PTTK). Od t.r. należał również do komitetu redakcyjnego „Podhalanki” (organ Związku Podhalan). W r. 1976 ogłosił zarys monograficzny Harenda. Krajobraz – przeszłość – teraźniejszość (Kr.). T.r. przeszedł na rentę (następnie otrzymywał tzw. emeryturę twórczą). Opracował deklarację programową Związku Podhalan, uchwaloną na XXXI Zjeździe w Ludźmierzu (1976); za działalność w Związku i za zasługi dla góralszczyzny obdarzony został godnością członka honorowego. Równocześnie wszedł do jego prezydium; zasiadał w nim do r. 1984, a w r. 1977 objął funkcję sekretarza Zarządu Głównego.
Twórczość literacka S-a rozproszona jest po wielu czasopismach i antologiach. Jako osobne wydawnictwa, oprócz zbioru z r. 1939, ukazały się za jego życia jedynie Góry wołają. Opowiadania przewodnickie (W. 1964, wyd. 2, 1994) oraz tomik poezji Tańczą górale (Nowy Sącz 1985). W latach spędzonych w Zakopanem omawiał problematykę tatrzańsko-zakopiańską na łamach rozmaitych pism jako ich stały korespondent. W „Słowie Powszechnym”, z którym był związany już od r. 1948, prowadził felieton Pocztówka z Zakopanego, w krakowskim „Tempie” jego korespondencje ukazywały się w cyklach: Bajda przy watrze, Z zakopiańskiego poligonu, Liścik z Zakopanego, Sabałowe gadki, Oficynka zakopiańska oraz Oficynki zakopiańskie. Współpracował też z „Tygodnikiem Powszechnym”, „Dziennikiem Polskim”, „Ilustrowanym Kurierem Polskim”, „Głosem Sportowca”, „Tatrzańskim Orłem” (Chicago), okazjonalnie z „Gazetą Krakowską”, „Życiem Warszawy”, „Kurierem Polskim”, „Kulturą”, „Odrą”, „WTK” i in. Zamieszczał też artykuły w periodykach o charakterze turystycznym i krajoznawczym: „Wierchach”, „Taterniku”, „Poznaj swój kraj”, „Światowidzie”, „Wędrowcu Lubelskim”, a także w redagowanych przez siebie podhalańskich periodykach regionalnych. Współpracował z filmem oświatowym, pisując scenariusze i udzielając konsultacji. Przy jego uczestnictwie powstały filmy: „Bieszczady” (1959) Witolda Żukowskiego, „Hej bystra woda…” (1959) Tadeusza Kallwejta, „Gdzieś pod Turbaczem” (1959) i „Opowieść pasterska” (1961) Zbigniewa Bochenka, „Skrzydlaci nurkowie” (1960) Aleksandry Jaskólskiej, „Wędrówki świętokrzyskie” (1960) Kazimierza Strzałki, Zbigniewa Kiersztajna i Henryka Kuchanuka, „Na zielonym Śląsku” (1961) Stanisława Grabowskiego, „Śladami Byrcynowych wspominków” (1962) Jana Riessera i Jana Czecza oraz „Podhale” (1975) Barbary Bartman i Janusza Czecza. Publikował szkice poświęcone głównie problematyce podhalańskiej w literaturze polskiej, m.in. w monografii zbiorowej „Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala” (W. 1967 VII) oraz w „Podhalance”, „Studiach i Rozprawach” (Muz. Tatrzańskiego i Podhalańskiego Tow. Przyjaciół Nauk w Nowym Targu), „Studiach Pelplińskich”. Był również autorem wstępów do wybitnych dzieł polskiej literatury górskiej, m.in. do utworów Tadeusza Malickiego, Władysława Matlakowskiego, Andrzeja Stopki.
W czasie przemian politycznych 1980 r. wystąpił S. z ZSL. W r.n. został redaktorem naczelnym „Podhalanki” (był nim do śmierci). W r. 1983, ze względu na stan zdrowia, przeniósł się do Krakowa, gdzie zamieszkał w Domu Literatów przy ul. Krupniczej. Z jego inicjatywy w r. 1985 została utworzona Oficyna Wydawnicza Związku Podhalan, w której do maja 1987 przewodniczył kolegium redakcyjnemu. Zmarł 2 VIII 1987 w Krakowie, pochowany został na cmentarzu Rakowickim. S. był odznaczony m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi (1959), Złotą Odznaką PTTK (1960), Złotą Odznaką Zasłużonego Działacza Turystyki (1965) oraz Odznaką Zasłużonego Działacza Kultury (1979).
S. był pięciokrotnie żonaty: z Janiną Grzybczyk (17 VIII 1940), Danutą Hulimką (5 VI 1948), Hanną Pieńkowską (zob.) (29 X 1954), Anną Domke (9 VII 1966) i Zofią Stojakowską (13 IX 1977). W małżeństwie z Hanną Pieńkowską miał syna Piotra (ur. 1956), anglistę.
Pośmiertnie ukazała się gawęda krajoznawcza S-a pt. Dębno cudami słynące (Kr. 1990) oraz 8 tomików bibliofilskich wydań wierszy, ogłoszonych staraniem żony, Zofii Stojakowskiej-Staichowej.
S. jest patronem Ogniska Związku Podhalan w Lublinie (od r. 1987) oraz «Studium Słowa» przy Teatrze im. H. Modrzejewskiej w Zakopanem, jego imię nadano też w r. 1988 konkursowi poetyckiemu na wiersze o tematyce górskiej, towarzyszącemu Międzynarodowemu Festiwalowi Ziem Górskich w Zakopanem, w r. 1991 Księgarni Górskiej w Zakopanem oraz ulicy w Chełmku. T.r. na ścianie willi «Pod Matką Boską» w Nałęczowie, gdzie S. bywał i tworzył, została umieszczona upamiętniająca go tablica. Od r. 1992 w Beskidzie Średnim, w grupie Łysiny i Kamiennika, organizowany jest corocznie przez Krakowski Oddz. Związku Podhalan zlot turystyczny «Chodnicek Staicha».
Bibliografia turystyki polskiej za l. 1961–75, Wr.–W. 1975–81; Czachowska, Literatura pol. Bibliogr., II–III; Jackowski A., Bibliografia turystyki polskiej. Biografie 1800–1970, Wr. 1971; tenże, Bibliografia turystyki polskiej 1945–1960, 1961–1965, W. 1969, 1970; Jarowiecki J., Katalog krakowskiej prasy konspiracyjnej 1939–1945, Kr. 1978; – Długołęcka-Pinkwart L., Pinkwart M., Zakopane od A do Z, W. 1994; Enc. Krakowa; Enc. tatrzańska (1995), (fot.); Słownik biograficzny nauczycieli w Małopolsce w latach II wojny światowej (1939–1945), Red. J. Chrobaczyński, Kr. 1995 s. 235; – Słown. pseudonimów; – Bochenek Z., „Wesele” w podziemnym Krakowie, „Dzien. Pol.” R. 25: 1969 nr 15; C hrobaczyński J., Nauczyciele w okupowanym Krakowie 1939–1945, Kr. 1989 s. 218; Denys M., Tadeusz Staich i jego „posiady”…, „Akcent” R. 15: 1994 nr 1 s. 207–10 (fot.); Gaweł T., Orzeł Skalny, Kr. 1997; Jarowiecki J., Eugeniusz Kolanko „Bard”. Poeta podziemnego Krakowa, Kr. 1999; Kolbuszewski J., Przedmowa, w: Poezja gór. Antologia wierszy laureatów ogólnopolskiego konkursu poetyckiego im. Tadeusza Staicha na wiersz o tematyce górskiej, Kr. 1996 s. 5–14 (fot.); Kudasik A., Podhalanie, Kr. 1999 (fot.); Kuleczka P., „Biblia podhalańska” – w 40-lecie wydania, „Góry-Liter.-Kult.” T. 3: 1998 s. 111–19; taż, Gazda z Harendy w życiu Tadeusza Staicha, w: Gazda z Harendy. Materiały z sesji jubileuszowej. XX-lecie działalności Oddziału Stowarzyszenia Przyjaciół Twórczości Jana Kasprowicza w Zielonej Górze, Red. P. Kuleczka, Zielona Góra 1999; taż, Tadeusz Staich – człowiek gór, „Góry-Liter.-Kult.” T. 2: 1996 s. 125–36; Mantyka M., Z dziejów zakopiańskiej Biblioteki 1900–2000, Zakopane 2000 (fot.); Mazur P., Tadeusz Staich (1913–1987) – „przewodnik poeta”. Próba zarysu bibliografii osobowej, Kr. 1994 (mszp. pracy magisterskiej napisanej w Akad. Wych. Fizycznego w Kr., sygn. 15113); Milaniak M., Tadeusz Staich, prezes Klubu Literackiego ZLP w Zakopanem, Zakopane 1982 (praca dyplomowa napisana w Zespole Szkół Hotelarsko-Turystycznych w Zakopanem, mszp. w Centr. B. Górskiej PTTK w Kr., sygn. 11849); 75 lat Związku Podhalan w Polsce (1919–1994), Nowy Targ–Kr. 1994 s. 12–13, 20; Sierotwiński S., Kronika życia literackiego w Polsce pod okupacją hitlerowską w latach 1939–1945, Kr. 1988 I–II; Stecka Z., Historia przewodnictwa tatrzańskiego, Zakopane 1995 s. 135–6, 143, 268; Wójcik W. A., Tadeusz Staich jako edytor, „Hale i Dziedziny” R. 5: 1994 nr 8; tenże, Tadeusz Staich – regionalista podhalański, „Małopolska” R. 1: 1999 s. 201–17; tenże, Tadeusza Staicha życie dla Podhala, „Podtatrze” 1989 z. 33–34 s. 83–91 (fot.); Wroński T., Kronika okupowanego Krakowa, Kr. 1974; Wyszkowscy H. i M., Tadeusza Staicha życie dla Tatr i Podhala, „Tyg. Współcz.” R. 2: 1991 nr 26; Wyszkowska H., Tadeusz Staich, w: Góralska watra w Lublinie, Red. H. i M. Wyszkowscy, L. 2001; Wyszkowski M., Życie górom, „Twórczość Lud.” R. 3: 1988 nr 3 s. 8–9 (fot.); – Grzegorczyk P., Diariusz kultury polskiej 1945, Kr. 1946; toż za r. 1946, Kr. 1947; Sprawozdanie dyrekcji prywatnego gimnazjum imieniem Stanisława Konarskiego SP. OO. Pijarów w Rakowicach pod Krakowem za r. szk. 1925/6, Kr. 1926 s. 17; – Pactwa F., Wspomnienie […] o śp. Tadeuszu Staichu…, w: 25 lat Koła Przewodników Turystycznych PTTK w Chełmku, Chełmek 2000; Staich T., O sobie…, „Tatrzański Orzeł” R. 27: 1974 nr 3; Tatrom i Podhalu przypisany. O Tadeuszu Staichu wspomnienie, Oprac. H. Wyszkowska, L. 1997 (fot.); Wenda T., Gaśnie na górach śleboda […] Wspomnienie o Tadeuszu Staichu, Tarnów (mszp.); Żytyński S., Bez rampy i sztampy. Wspomnienia o młodym Krakowie lat trzydziestych, Kr. 1972; – „Podhalanka” R. 6: 1987 nr 2; „Wierchy” R. 57: 1988–91 s. 233; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Dunajec” R. 8: 1987 nr 34 (L. Kaszuba), „Tempo” R. 40: 1987 nr 56 (T. Z. Bednarski, fot.), „Tyg. Powsz.” R. 41: 1987 nr 34 (W. Wnuk), „Wierchy” R. 56: 1987 s. 268–9 (W. A. Wójcik, fot.), „Wieści” R. 31: 1987 nr 34 (J. Antecka), „Życie Liter.” 1988 nr 20 s. 11 (T. Z. Bednarski, fot.); – Arch. Biura Stow. Przyjaciół Twórczości Jana Kasprowicza w Zakopanem (Harenda); Arch. paraf. p. wezw. św. Anny w Kr.: Księga zmarłych, T. VII nr 79 s. 254; Arch. paraf. p. wezw. Trójcy Przenajświętszej w Bobrku: Liber natorum, T. XI nr 23 s. 28; Arch. paraf. p. wezw. Wszystkich Świętych w Kr.: Liber copulatorum, T. XIV nr 51 s. 103; B. Jag.: rkp. Przyb. 255/71, Przyb. 256/71, Przyb. 292/76, Przyb. 64/85, Przyb. 680/88, Przyb. 783/88, Przyb. 423/97, Przyb. 416/97; – Informacje żony S-a, Zofii Stojakowskiej-Staichowej z Kr.
Bibliogr. dot. Władysława Staicha: Miłośnik przeszłości. Ś.p. Władysław Staich, Kr. 1939; Myśliński J., Studia nad polską prasą społeczno-polityczną w Zachodniej Galicji 1905–1914, W. 1970; – Acta nuntiaturae Polonae, t. 62, Achilles Ratti, vol. 4, Ed. S. Wilk, Romae 1998; Kopiec wspomnień, Kr. 1964.
Wiesław A. Wójcik